Nacht van de Vleermuis (26/27 augustus) in het Europese Jaar van de Vleermuis (2011)
Het is vrijdagavond 26 augustus, de twee-na-laatste dag van het Noorderzonfestival. Overdag zijn er een paar flinke plensbuien gevallen, maar 's avonds is het gelukkig droog. Want er staat een vleermuisexcursie in het Noorderplantsoen op het programma, en bij regen zouden er waarschijnlijk geen vleermuizen zijn. Regen verstoort het sonarsysteem van vleermuizen waardoor ze niet kunnen jagen. Tegen een uur of negen, als het al een beetje begint te schemeren, staan er mensen in weer-en-wind-bestendige kleding voor de Kleine Kiosk op het Noorderzonterrein, vlakbij de speelweide, tussen de mensen die bezig zijn aan een avondje Noorderzon. Het wordt een grote groep van meer dan twintig volwassenen en kinderen, met vijf leden van de Stichting Vleermuiswerkgroep Groningen. De Nacht van de Vleermuis is begonnen, in het Europese Jaar van de Vleermuis!
“Als je ze wilt zíen vliegen, kom dan om negen uur” had Klarissa Nienhuys van de werkgroep mij over de telefoon gezegd. Bij de excursie van tien uur zou het donker zijn, bij die van negen uur nog net níet. Daarom is de vroege excursie ook speciaal voor kinderen want kinderen willen vooral zien. De groep verdeelt zich over de werkgroepleden die allemaal een zogenaamde bat-detector bij zich hebben, een apparaatje dat de geluiden van de vleermuizen hoorbaar maakt. Ik sluit mij aan bij Kees die net als de andere werkgroepleden een achtergrond (opleiding en/of ervaring) in de biologie-ecologie heeft. Kees is al meer dan vijftien jaar lid van de werkgroep. Toch praat hij nog steeds enthousiast over vleermuizen. Dwars door het Noorderzonpubliek banjeren we over het gras een heuvel op. Al gauw horen we via de apparaatjes de vleermuizen vliegen en dan zien we ze ook.
Vleermuizen kunnen in het donker jagen omdat ze gebruik maken van een sonarsysteem, ook wel echolocatiesysteem genoemd. Ze zenden hoge geluiden uit en aan de hand van of het geluid wel of niet terugkaatst kunnen vleermuizen hun prooi exact lokaliseren. Deze ultrasone geluiden kunnen mensen niet horen doordat de frequentie hoger is dan die van het hoorbare geluid (boven de 15.000/20.000 Hz). In de folder van de Zoogdiervereniging staat: “Sommige nachtvlinders kunnen de geluidjes van vleermuizen ook goed horen en proberen te vluchten. Om ze toch te verrassen en op te eten vliegt de Grootoorvleermuis fluisterend rond. En om dan nog echo's te horen heb je hele grote oren nodig. Die van de Grootoorvleermuis zijn net zo lang als zijn lichaam!”
De vleermuizen in Nederland eten insecten. Ze jagen op plekken in de luwte waar veel insecten zijn, zoals houtwallen, parken, landgoederen en bij water. Overdag hangen vleermuizen ondersteboven te slapen op beschutte plekken, bijvoorbeeld in huizen, gebouwen of holle bomen. Eigenlijk zitten in Nederland overal wel vleermuizen, alleen zie je ze vaak niet. De verblijfplaats van vleermuizen kun je vinden door op de uitwerpselen te letten. Als het vliegt en het is geen vogel en het is avond, dan is het hoogstwaarschijnlijk een vleermuis. Ze komen over de hele wereld voor. Wereldwijd zijn er meer dan duizend soorten vleermuizen bekend, in Nederland een kleine twintig. Vleermuizen zijn de enige zoogdieren die kunnen vliegen.
De bat-detectors van de werkgroepleden zetten de hoge geluiden van de vleermuizen om naar lagere geluiden die wij kunnen horen. Wat je dan hoort, is een ratelend, klepperend geluid. Een vleermuizenkenner kan aan dat geluid horen om welke soort vleermuis het gaat. Kees vertelt dat hij wel eens ingespannen heeft staan luisteren naar een geluid dat hij niet kon thuisbrengen en dat achteraf van een voorbijgaande fiets bleek te komen. Vleermuizen zijn overigens niet de enige dieren die gebruik maken van een sonarsysteem. Ook bijvoorbeeld motten, krekels en ratten gebruiken ultrasone geluiden. Deze avond horen we de Dwergvleermuis – een hoog, fijn en zacht ratelend geluid - en de Laatvlieger die veel steviger klinkt. Kees legt uit dat de Laatvlieger in open ruimten jaagt en dat zijn geluid daarom veel zwaarder is. Want dat zware geluid draagt verder weg in de ruimte. De Dwergvleermuis ziet er uit als een klein vliegend papierpropje. De Laatvlieger is veel groter, veel massiever, net een dikbuikige peer.
Naast deze geluiden horen we ook een ander geluid. Het klinkt een beetje als 'prrrrt, prrrt'. Kees vertelt dat dat sociale geluiden zijn. Vleermuizen paren aan het eind van de zomer. Elk najaar zoekt het vleermuismannetje een boom uit in het Noorderplantsoen waarin hij gaat hangen om geluidjes te maken naar voorbijvliegende vrouwtjes (“Hee, lekker ding...!”). Vleermuizen paren in het najaar. Als de winter nadert en de buitentemperatuur daalt tot vijf à tien graden, dan vliegen de vleermuizen naar hun winterverblijf. Het vrouwtje draagt het sperma bij zich maar wordt pas in het voorjaar drachtig. Na de winterslaap moet het vrouwtje namelijk eerst weer wat vetreserves kweken. Pas daarna bevrucht ze zichzelf. De vrouwtjes van een gemeenschappelijke groep worden dus allemaal op vrijwel hetzelfde tijdstip drachtig. Ze verzamelen zich dan in een kraamkolonie. Een vleermuis krijgt maar één jong per jaar; het zijn dus geen vliegende muizen want die kunnen meerdere keren per jaar meerdere jongen krijgen. Het pasgeboren vleermuisjong wordt soms de eerste tijd meegedragen op de buik van de moeder. Later blijft het in de kraamkolonie als de moeder 's nachts op jacht is. Dankzij het feit dat alle vrouwtjes tegelijk drachtig worden, kunnen de jonkies elkaar ook een beetje warm houden in de kolonie. De moeder zoogt het jong dag en nacht. Als ze gaat jagen, komt ze in het begin eerst wel heel snel terug, soms al na een half uur.
Terwijl de kinderen opgewonden naar de overvliegende dieren wijzen en de werkgroepleden over de vleermuizen vertellen, is Klarissa ondertussen naar de voorste vijver gehold om te horen of daar ook Watervleermuizen aan het jagen zijn. In het Noorderplantsoen zitten zeker vijf soorten vleermuizen, waaronder de Watervleermuis. Alleen heeft het Noorderplantsoen meerdere vijvers en is het dus even zoeken of en waar de Watervleermuizen vanavond jagen. Uiteindelijk horen we in de middelste vijver bij de speelweide een Watervleermuis. Watervleermuizen vliegen ongeveer tien centimeter boven het wateroppervlak, in rondjes of in achtjes. Een Watervleermuis kan in één nacht wel duizend muggen vangen. De werkgroepleden hebben stevige zaklampen bij zich waarmee ze de Watervleermuis soms even in een zoeklicht kunnen vangen. Het is ondertussen aardig donker geworden. De Watervleermuis maakt een geluid dat klinkt als een snorrende naaimachine.
De vleermuis werd in 1973 een beschermde diersoort omdat toen bleek dat het aantal vleermuizen sterk afnam. De grootste bedreigingen voor de vleermuis in Nederland zijn de restauratie en isolatie van gebouwen, het gebruik van bestrijdings- en houtconserveringsmiddelen, het rooien van holle bomen, het verdwijnen van jachtgebieden en verstoring van de winterslaap. Dankzij het werk van de Stichting Vleermuiswerkgroep Groningen is er nu veel meer bekend over de vleermuizen in Groningen en kunnen de dieren daardoor ook beter worden beschermd. Elke provincie in Nederland heeft een eigen vleermuiswerkgroep. De vleermuiswerkgroep in Groningen is ontstaan uit de Zoogdiervereniging. De werkgroep verzamelt informatie voor de provinciale vleermuisatlas, een project waarbij in de hele provincie de verschillende vleermuissoorten en de plaatsen waar ze voorkomen in kaart worden gebracht. Daarnaast geeft de werkgroep voorlichting en adviezen aan overheden, instanties en mensen die geïnteresseerd zijn. Iedereen die positief of negatief met vleermuizen te maken heeft, kan bij de werkgroep terecht. Alleen voor zieke en gewonde vleermuizen moet je de dierenambulance bellen.
Na de excursie valt de groep uit elkaar. We lopen over de donkere paden van het Noorderplantsoen in de richting van het Noorderzongedruis. Sommige mensen blijven nog gefascineerd naar het donkere wateroppervlak kijken in de hoop dat ze de Watervleermuis nog een keer kunnen zien, de werkgroepleden antwoorden geduldig op alle vragen. Niet veel later staan we wat onwennig weer in het licht, op het Noorderzonfestival. Wat vooral blijft hangen is het feit dat mens en dier in het Noorderplantsoen zo harmonieus met elkaar samenleven. Ook al is er een Noorderzonfestival aan de gang, de vleermuizen vliegen er niet minder om!
bron: Renneke Bakker voor de Keerkring Groningen
-0-0-0-0-0-0-
Meer informatie over vleermuizen op: www.vleermuis.net.
In de folder van de zoogdiervereniging ('Vleermuizen Ook in uw tuin') staan tips over wat je zelf kunt doen voor vleermuizen. Zo zijn er adviezen om je tuin vleermuisvriendelijk te maken, om in de zomer je kat een uur voor zonsondergang voor een uurtje binnen te halen of om zelf een vleermuiskast te bouwen.
Informatie over de Stichting Vleermuiswerkgroep Groningen: Klarissa Nienhuys, klnienhuys@zonnet.nl
Je kunt het werk van de Stichting Vleermuiswerkgroep Groningen ook financieel steunen met een gift op rekening 54.83.98.607 te Nijeholtwolde. Of door de werkgroep te vragen om een lezing te komen houden of een excursie te organiseren.
